Zachowek to narzędzie prawne mające na celu ochronę interesów najbliższych krewnych spadkodawcy, zapewniające im prawo do uzyskania określonej korzyści z majątku zmarłego. Choć spadkodawca ma formalną swobodę w testowaniu i może dowolnie rozdysponować swoim majątkiem, nawet pomijając rodzinę, to zachowek w praktyce ogranicza tę swobodę. Uniemożliwia bowiem pełną realizację jego woli, gdyż wprowadza mechanizmy prawne zapewniające uprawnionym członkom rodziny udział w majątku, co prowadzi do korekty pierwotnego rozdziału praw i obowiązków.
Zgodnie z prawem polskim, bliscy, którzy nie otrzymali należnej im części spadku, mogą dochodzić swoich roszczeń wobec spadkobierców, zapisobierców windykacyjnych lub osób obdarowanych. Zachowek ma charakter pieniężny i nie daje prawa do udziału w dziedziczeniu, lecz realizuje uprawnienia w formie określonej sumy pieniędzy. Prawo do zachowku powstaje automatycznie z mocy prawa, jednak spadkodawca może pozbawić tego prawa określoną osobę poprzez wydziedziczenie. Wierzytelność z tytułu zachowku może być przenoszona na inne osoby oraz jest dziedziczna w ograniczonym zakresie. Z kolei obowiązek wypłaty zachowku uznaje się za dług spadkowy zgodnie z art. 922 § 3 KC.
Warto dodać, że jest to roszczenie, które pozwala ubiegać się o wypłatę określonej kwoty pieniężnej, a nie o wydanie konkretnych przedmiotów z majątku. Zachowek ma na celu zrekompensowanie bliskim straty ekonomicznej wynikającej z pominięcia ich w spadku.
Uprawnieni do zachowku
Prawo do zachowku wynika z bliskiej relacji rodzinnej między spadkodawcą a osobą uprawnioną. Ustawa precyzuje to grono w sposób ograniczony, wskazując, że uprawnionymi są wyłącznie zstępni (art. dzieci, wnuki), małżonek oraz rodzice spadkodawcy, zgodnie z art. 991 § 1 KC. Aby jednak prawo do zachowku mogło powstać, osoby te muszą w konkretnej sytuacji być powołane do dziedziczenia z ustawy. Przykładowo, więc jeśli zmarły pozostawił małżonka i dwoje dzieci, prawo do zachowku będzie przysługiwało wyłącznie tym osobom, ponieważ to one dziedziczyłyby ustawowo. Natomiast rodzice spadkodawcy w tej sytuacji zostaną wyłączeni z dziedziczenia i nie będą mieli prawa do zachowku.
Warto nadmienić, że zachowek przysługuje zstępnym (dzieciom, wnukom), małżonkowi oraz rodzicom zmarłego, jeśli byliby oni spadkobiercami według zasad dziedziczenia ustawowego. Rodzeństwo spadkodawcy, czyli brat lub siostra, nie mają prawa do zachowku i nie mogą się o niego ubiegać. Ponadto małżonek może stracić prawo do zachowku w przypadku, gdy zmarły wcześniej złożył uzasadniony pozew o rozwód z jego winy, ale proces nie został zakończony przed śmiercią spadkodawcy
Zobowiązany do płacenia zachowku
Spadkobierca, który otrzymał z majątku spadkowego więcej, niż wynikałoby to z dziedziczenia ustawowego, a także obdarowany, osoba, która skorzystała z zapisu windykacyjnego, oraz osoba, która otrzymała majątek w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej, mają obowiązek doliczenia tych wartości do spadku.
Roszczenie o zachowek przedawnia się po upływie pięciu lat od ogłoszenia testamentu. Jeśli ten okres minął, spadkobierca testamentowy nie ma obowiązku spełnienia roszczeń osób uprawnionych do zachowku. W przypadku, gdy spadkobierca testamentowy nie wypłaci zachowku dobrowolnie, osoby uprawnione mogą dochodzić swoich roszczeń na drodze sądowej.
Obliczanie zachowku
Zasadniczo wysokość zachowku, który przysługuje uprawnionemu, wynosi połowę wartości udziału, jaki otrzymałby przy dziedziczeniu ustawowym. Jednakże ustawodawca przewidział wyjątek dla małoletnich zstępnych oraz osób trwale niezdolnych do pracy. Te osoby mają prawo do wyższego zachowku, który wynosi dwie trzecie wartości udziału, jaki przysługiwałby im w przypadku dziedziczenia ustawowego.
Kiedy zachowek się nie należy?
Zachowku nie otrzymają osoby uznane za niegodne dziedziczenia w wyniku odrębnego postępowania sądowego po śmierci spadkodawcy.
Spadkodawca ma prawo pozbawić swoje zstępne prawa do zachowku poprzez wydziedziczenie, które może zawrzeć w testamencie. Aby to zrobić, musi sporządzić testament i określić w nim odpowiednią przyczynę wydziedziczenia. Kodeks cywilny wskazuje ściśle określony katalog powodów, w których możliwe jest pozbawienie kogoś prawa do zachowku. Należą do nich sytuacje, gdy spadkobierca:
- postępuje w sposób uporczywie sprzeczny z zasadami współżycia społecznego, wbrew woli spadkodawcy,
- dopuszcza się umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności spadkodawcy, lub jednej z jego bliskich osób, bądź rażąco narusza jego cześć,
- uporczywie nie wypełnia swoich obowiązków rodzinnych wobec spadkodawcy.
Ponadto zachowek nie przysługuje osobom, które zostały wydziedziczone spadkobiercom uznanym za niegodnych dziedziczenia, małżonkowi wyłączonemu od dziedziczenia, spadkobiercy, który odrzucił spadek oraz spadkobiercy, który zrzekł się dziedziczenia. Możliwe jest także zawarcie umowy o zrzeczenie się prawa do zachowku na podstawie art. 1048 § 2 KC. Wyłączenie prawa do zachowku może także nastąpić w przypadku, gdy spadkobierca odrzuci zapis zwykły lub windykacyjny.
Podsumowanie
Zachowek stanowi instrument prawny, mający na celu ochronę interesów bliskich członków rodziny spadkodawcy, zapewniając im prawo do części majątku, nawet w przypadku pominięcia ich w testamencie. Przysługuje on określonym osobom, które, zgodnie z przepisami, mają prawo do dochodzenia rekompensaty finansowej, jeżeli nie otrzymały swojej części spadku. Instytucja ta ogranicza swobodę rozrządzania majątkiem przez spadkodawcę, jednocześnie wprowadzając mechanizmy umożliwiające realizację roszczeń uprawnionych. Zachowek ma charakter pieniężny, a jego wysokość jest określona w sposób zależny od wartości udziału spadkowego.
